İranlı sanatçı Sahand Hesamiyan’ın Majaz adlı proje sergisi 15 Aralık’a dek BLOK art space Büyük Valide Han ve BLOK art space Çukurcuma mekânlarında devam ediyor. İki mekânı birbirine bağlayan Hesamiyan, bilinmeyen ve metaforik olanlar ile görülen ve deneyimlenebilen arasında bir denge kurmayı amaçlıyor. İpel Yeğinsü’nün Majaz’a dair değerlendirmesine, sanatçıyla gerçekleştirilen röportaj eşlik ediyor
MAJAZ mekânsal yerleştirme (detay), BLOK art space Büyük Valide Han, Fotoğraf: Esen Küçüktütüncü
Güneşli bir Pazar sabahı, sanat tarihçisi Hikmet Mizanoğlu’nun Çukurcuma’daki antikacı dükkanında bir araya gelen çok özel bir grupla beraberim. Gözleri ilgiyle parlayan gazeteci, sanatçı ve mimarlar arasında Türk kahvesi ve çay ikramı eşliğinde gelişen sohbet, birlikte geçireceğimiz saatlerin renklerini müjdeliyor.
İranlı sanatçı Sahand Hesamiyan bizi eşi, BLOK art space’in kurucusu Hikmet Hanım ve direktörü Mine Kaplangı ile birlikte karşılıyor. Bu sıcak merhabanın ardından, MAJAZ sergisinin ana mekânı olan Büyük Valide Han’daki 53 numaralı odaya doğru yola çıkmadan önce projenin oluşum aşamasını görmek üzere galeri mekânına geçiyoruz. Son on yıldır çağdaş sanat koleksiyonu yapan Hikmet Hanım, Sahand’ı ilk kez Pera Müzesi’nde, Jameel Prize sergisindeki işleriyle keşfetmiş. Ancak İranlı bir sanatçıyla çalışmak istemesinin bir nedeni daha var. 17. yüzyılda Kösem Sultan’ın yaptırdığı ve İstanbul’un en büyük hanı olarak da bilinen Büyük Valide Han, 1905’e kadar İranlı tüccarların, ortasına Şii bir mescid inşa edecek, hatta burada Kuran-ı Kerim basacak kadar benimsediği bir yer olmuş.
MAJAZ mekânsal yerleştirme (detay), Sahand Hesamiyan, BLOK art space Büyük Valide Han, Fotoğraf: Gülin Ören
Galeride Sahand’ın, ışık sanatçısı Buşra Tunç ile birlikte gerçekleştirdiği yerleştirmenin hazırlık sürecini belgeleyen heykel, çizim ve kolajları inceliyoruz. Sanatçı, projenin çıkış noktasını şöyle anlatıyor: “Burada gördüğünüz strüktür, benim de ilgi alanımı oluşturan İran ve İslam mimarisinde kubbe ve kemerleri ayakta tutmak için kullanılan mukarnas kavramından yola çıkıyor. Hanı ziyaretim sırasında pencerelerden odaya giren ışığı ve gün boyunca nasıl dönüştüğünü görmek beni çok etkiledi. Ben de ışığın hareketini kullanarak mekânın geçmişiyle bir bağ kurmak istedim; bunu da ağır bir malzeme yerine hafif ve yumuşak olan ışık ile yapmaya çalıştım. Artık orada olmayan, ancak hala oradaymış gibi görünen bir katman yarattım; Farsça’da majaz sözcüğü tam da bu anlama geliyor”.
Galeriden ayrılıp bir sonraki durağımıza, Büyük Valide Han’a gidiyoruz; Mahmutpaşa’nın birbirine karışan çirkinlik ve güzelliklerini ardımızda bırakıp, hanın yüzyıllara direnen heybetli kapısından geçerek kendi zamanımızı terk ediyoruz. Pazar gününün dinginliğinde bizi tüm görkemiyle kuşatan bu kayıp çağ, dört bir yanına çakılan zevksiz tabelalar, kalitesiz porselen dişler gibi sırıtan alüminyum doğramalar ve derme çatma, kişiliksiz binaların altında can çekişiyor.
“Burası halıcılarıyla, tüccarlarıyla cıvıl cıvıl bir yerdi. Bir ara matbaacılar da burayı çok kullanırdı. Hatta girişte iki Fransız sahaf dükkanı bile vardı; 1950’lerden itibaren buranın canını çıkardılar” diyor Hikmet Hanım, her birinin geliş ve gidişine tanık olmuşçasına. Orta avluda Kösem Sultan’ın hanın mermer kulesinde gizlice biriktirdiği florinlerinin öyküsünü anlattıktan sonra avlunun bir köşesinde, ucube bir tentenin ardında sessizce bekleyen bir hazineyi işaret ediyor: “Orada bir Bizans kalıntısı var; bir binanın cephesi. İstanbul’da Bizans’tan kalma sivil mimari örneği bulmak pek mümkün değil”. Üzerinde pervasızca tepindiğimiz mirasın kırılan kemiklerinin çatırtılarını duyuyor; yitip giden öykülerin yasını tüm benliğimde hissediyorum.
MAJAZ sergisinden (detay), BLOK art space Büyük Valide Han No: 53, Fotoğraf: Esen Küçüktütüncü
Üst kata çıkıyoruz; onlarca elektrik kablosunun aç solucanlar misali delip geçtiği duvarları, yüzyılların yorgunluğunu çatlaklarında taşıyan tavanlarıyla buranın durumu daha da üzücü. Eskiden 1 TL karşılığı çıkılabilen çatı katı, kubbelerin bazıları yoğun yağışlar nedeniyle çökünce kapatılmış. Koridorlar boyunca uzanan hurda yığınları tarihi bir handan çok terk edilmiş bir fabrikada gibi hissettiriyor insanı.
MAJAZ mekânsal yerleştirme (detay), Sahand Hesamiyan, BLOK art space Büyük Valide Han, Fotoğraf: Gülin Ören
Birbirinden derme çatma bir dizi kapının önünden geçip, BLOK art space’in proje alanı olarak kullandığı 53 numaralı odaya varıyoruz. İçeri girer girmez uhrevi bir atmosfer kucaklıyor bizi. Tek duyulan, yorgun kubbenin narin kıvrımlarında usulca dolaşan geleneksel bir ezgi. Artık yerinde yeller esen pandantifler, odanın merkezinden yayılan ışıkla bir an için yaşam buluyor. Kendi döngüsü içinde devinip duran mukarnasın hayaleti karşısında büyülenen biz ölümlüler ise, akıp giden tarihin isimsiz gölgeleri arasında kendimizi arıyoruz.
Burada Sahand, İslam ve İran mimarisinde pencere ışığı, gölge gibi öğelerin görünmez olanı görünür kılmak için kullanıldığından söz ediyor ve sergi fikrinin nasıl doğduğuna bir kez daha değiniyor: “BLOK art space ile uzun süredir iletişim halindeydik. Mekânın fotoğraflarını görünce çok heyecanlandım. İlk ziyaretimde pencereler açıktı ve içeri odanın mimarisini vurgulayan çok güzel bir ışık giriyordu. Aklımda en çok kalan da bu oldu. Galerinin önerisiyle mimar ve ışık sanatçısı Buşra Tunç ile işbirliği yapmak da olumlu sonuç verdi. Kinetik elemanları kendisi tasarladı; hareket eden ışık ve gölgeler hafiflik ve akışkanlık hissi yarattı”.
Bu noktada ben de söze karışıyorum. Sorular soruları doğurdukça, sohbet koyulaşıyor.
MAJAZ sergisinden, BLOK art space Çukurcuma, Fotoğraf: Esen Küçüktütüncü
Zamanın akışını da hatırlattı bana... Bir güneş saati gibi... Bu akışta hiçbir şey sabit kalmıyor... Yapıtın bu coğrafyadaki dini ve mitolojik kavramlarla bir ilişkisi var mı?
Açıkçası konuya bu yönden yaklaşmadım. Yeni bir mekân duygusu yaratmaktı amacım. Kubbeye ışık vurduğunda çok güzel detaylar görülebiliyor; böylece yapının geçmişteki görkemli günlerini de bir katman olarak ele alıp vurgulamış oluyorum.
Kültürel mirasa bir saygı duruşu gibi aynı zamanda... Her zaman kültürel miras ile mi çalışıyorsunuz?
Kültürel mirası gerçekten seviyorum. Çok değerli ve önemli. Onu günümüze de taşımalıyız; huzurlu bir yaşam için onunla bağ kurmalıyız. Gerçek sükuneti ancak bu binalarda bulabiliriz; çünkü yapıldıkları dönemlerde bu huzuru sağlamaları önemsenirdi.
Mimarinin meditatif ve spiritüel yönü...
Tam olarak bununla ilgileniyorum. Dini ya da mitolojik yönüyle değil. Bu tür binaların çoğu camilerle ilişkilendirilerek yapılmış olsa da, içinde bulunduğumuz pazar yeri dahil bazıları da dini işlevi olmayan, sivil mimari örnekleri.
Rejim aniden değiştiğinde paradigma da değişiyor; geçmiş tamamen inkar edilebiliyor. Günümüz İran’ının Pers geçmişiyle olan ilişkisi konusunda neler söylemek istersiniz?
Sert geçişler bu coğrafyada hep olmuş. Geçmişi yok sayıp yerine Batı’dan tamamen yeni şeyler getirmek bana göre sorunlu. İktidarlar değişirken oradaki insanlar değişmiyor; o yere özgü bazı şeyler var ve var olmaya devam edecek. Gelenekler silinmek yerine, zaman içinde dönüşerek yeni bir sentez oluşturmalı.
Sizce ilk kez gördüğünüz İstanbul ile bugünkü arasında neler değişmiş peki?
Buraya kısa ziyaretler yapan biri olarak bunu söylemek zor. Ama beş yıl önceki ilk gelişimde şehri, ortamını, tarihi binaları çok sevmiştim. İnsanların eski evleri satın alıp otel ya da dernek binalarına dönüştürmesi, korumaya çalışması harika. Ancak bu altı, yedi ziyaret arasında bazı boşluklar da gözlemledim. Örneğin bazı binalar yıkılıyor ve kimse bunu umursamıyor. İlk ziyaretinizde her şey sizi büyülüyor. Gidip geldikçe sorunlar dikkatinizi çekmeye başlıyor.
Çok fazla yeni bina yapılıyor...
Yeni evler bir süreden sonra sıkıcı bir hale geliyor; onları yıkmak ya da değiştirmek istiyorsunuz. Eski evler ise geçmişe ait olduklarından ve bir mirası, bir belleği taşıdıklarından onlara her zaman geri dönebilirsiniz.
Majaz (kağıt serisi I – II) 2017, Sahand Hesamiyan, BLOK art space Çukurcuma, Fotoğraf: Esen Küçüktütüncü
Eski evlerde aynı ailenin birçok kuşağı art arda oturuyor. Yeni evlerdeki yoğun taşınma döngüsü, mahalle ve komşuluk kültürünün oluşmasını da zorlaştırıyor bence...
Eski aile evleri uzun ömürlü. Anılar biriktiriyor, aidiyet duygusu yaratıyorlar. Yeniler ise kısa ömürlü olacak şekilde inşa ediliyor. Örneğin içinde olduğumuz yapının duvarları öyle kalın ki, şiddetli bir depremde asla yıkılmaz. Belki biraz zarar görür; ama çökmez.
Sürekli küreselleşmeden, çokkültürlülükten söz ettiğimiz bir çağda, çadırda olmasa da bir tür göçebe hayatı yaşıyoruz. Sizce böyle bir ortam insan ilişkilerini nasıl etkiliyor?
Bir şeyleri yitirmekte olduğumuzu düşünüyorum. Çok küçük bir eviniz varsa en fazla kaç kişiyi ağırlayabilirsiniz ki? Oysa aile evleri bir mevsim boyunca birçok yatılı misafir kabul edebileceğiniz alana sahipti. Benim aile evimde ilkbahar süresince on, on beş konuk kalabiliyor. Yazın büyükannemin Tahran’daki evinde de biz gidip kalabiliyoruz. Çok büyük evler alabilen zengin aileler dışında artık böyle bir olanak kimse için yok.
Yükselen bireyciliğin de bunda bir rolü olduğunu söyleyebilir miyiz?
Eskiden ailelerimizle yaşardık. Şimdi bağımsız olmak, kendi evimize sahip olmak istiyoruz. Öte yandan büyük bir eve ekonomik açıdan gücümüz yetmiyor. Geçmişte İran’da on, on iki yoksul ailenin komün halinde yaşayabildiği binalar vardı. Şimdilerde ise yan komşumuzu bile tanımıyoruz.
MAJAZ mekânsal yerleştirme (detay), Sahand Hesamiyan, BLOK art space Büyük Valide Han, Fotoğraf: Gülin Ören
Sohbetimizin sonunda sıcak çay ve simidin çağrısına kayıtsız kalamıyoruz. Hanın çay evinin balkonundan tarihi yarımadanın yorgun mahallelerine bakarken, hiç tanışmadığımız bir geçmişin özlemi, bugünün yabancılaşmış suretiyle üst üste biniyor bir an için; sonra döngü akmaya devam ediyor. Sahand’ın mecaz evreninde ışıklar gölgeleri kovalarken, İstanbul’un telaşlı damarlarında yeniden kaybolmak üzere o haşmetli kapılardan çıkıyoruz. Mukarnas’ın hayaleti ise artık hep bizimle.
Majaz proje sergisi 15 Aralık’a dek BLOK art space Büyük Valide Han ve BLOK art space Çukurcuma mekânlarında görülebilir.