World Habitat Vakfı ile Birleşmiş Milletler Habitat Örgütü’nün konut üretiminin iyi örneklerini belirlemek ve tanıtmak amacıyla verdiği Dünya Konut Ödülleri’nin 2017 yılındaki on finalistinden biri de Düzce Umut Evleri olmuştu. Katılımcı tasarım ve topluluk merkezli konut üretimi bağlamında örnek teşkil eden projeyi Yaşar Adnan Adanalı yazdı
649 kelime
Düzce Umut Evleri, Fotoğraf: Evsizler Kooperatifi
“Piyasa odaklı konut üretimi rejimi” olarak adlandırabileceğimiz 2000 sonrası dönemde, Düzce’nin Beyköy ilçesinde inşaatı devam eden Düzce Umut Evleri ile “topluluk merkezli konut üretim modeli” deneyimi yaşandı. Düzceli evsiz depremzedelerin sağlıklı ve güvenli konuta erişim için kurdukları kooperatif ile sürdürdükleri bu mücadele adım adım olgunlaştı.
2017 yılında, İngiltere merkezli World Habitat Vakfı ile Birleşmiş Milletler Habitat Örgütü’nün konut üretiminin iyi örneklerini belirlemek ve tanıtmak amacıyla faaliyete geçirdiği bir organizasyonun sonucu olarak verilen Dünya Konut Ödülleri’nin 10 finalistinden biri de, Düzce Umut Evleri oldu. Bu yarışmada Düzceli kiracı/evsiz depremzedelerin 15 yıllık çabası sonucu katılımcı tasarımla hazırlanan proje, henüz inşaat bitmeden finalist olmaya hak kazandı. Jüri heyeti bunun Dünya Konut Ödülleri tarihinde bir ilk olduğunu belirtmişti. Düzce Umut Evleri, deneyim aktarmak için 2017 yılında bir önceki senenin Dünya Konut Ödülleri sahibi Konuttan Daha Fazlası projesine, Zürih’e davet aldı.
Düzce Umut Evleri, Fotoğraf: Evsizler Kooperatifi
Düzce Umut Evleri’ni bu kadar benzersiz kılan, “konut meselesini” çok katmanlı ve bütüncül bir şekilde ele alan bir toplumsal mücadelenin uzun yıllara yayılmış hak arama sürecinin sonucunda ortaya çıkmış olmasıdır. Hatırlayalım; 17 Ağustos ve 12 Kasım 1999 depremlerinden sonra Düzce’de binlerce bina hasar görmüştü. Devamında hükümet, yıkılan ve hasar gören konutların yerine yaptığı kalıcı afet konutları için hak sahipliğinde mülk sahipliğini esas aldı. Dolayısıyla kiracı veya mülksüz olan depremzedeler, depremin hemen sonrasında mülk sahibi depremzedelerle birlikte geçici barınma alanlarına yerleştirilmiş olsalar bile, kalıcı konutların inşası bittikten sonra buradan ayrılmak zorunda kalmış, barınma sorunlarına devlet eliyle bir çözüm üretilmemişti.
Bunun üzerine kooperatifleşen Düzceli evsiz depremzedeler uzun soluklu bir hak arama mücadelesini başlatmış, üzerinde toplu olarak konut üretmek amacıyla kamu idaresinden mevcut mevzuat çerçevesinde kendilerine arsa tahsis edilmesi talebinde bulunmuştu. Bu talebin devamında yapılan arsa tahsisinde usulsüzlükle karşılaşmışlardı. Buna karşı açtıkları dava 8,5 yılın ardından 2014 yılında lehlerine sonuçlanmış, kooperatifin usulsüzlük iddiaları mahkeme tarafından da doğrulanmıştı. Sonucunda, bugün üzerinde 234 konutun inşaatlarının devam ettiği bostan, müşterek fırın ile mutfağın ve çok amaçlı bir sosyal merkezin de bulunduğu Düzce Umut Evleri’nin 41 dönümlük arsası TOKİ tarafından 10 yıl taksitle kooperatife tahsis edildi. Dar gelirli evsiz depremzedelerin kendi konutlarını kendilerinin yapması amacıyla “toprağa erişim haklarının” mahkeme yoluyla teslim edilmesi kesinleştikten sonra, mimari projenin katılımcı bir şekilde hazırlanması için Bir Umut Derneği aracılığıyla bir açık çağrı yapıldı. Bu açık çağrıya cevap veren, mimarlık, şehir planlama, inşaat mühendisliği, sosyoloji gibi farklı disiplinlerden onlarca gönüllü Düzce Umut Atölyesi’ni kurdu.
Düzce Umut Evleri, Fotoğraf: Evsizler Kooperatifi
Atölye, bir sene boyunca çocuk, genç, yetişkin, kadın, erkek tüm kooperatif üyelerinin katılımı ile Düzce Umut Evleri’nin vaziyet ve konut planları, sosyal alanlarının tasarımı üzerine çalıştı. Mekânsal kararlara tüm kooperatif üyelerinin dahil olabilmesi için yeni katılımcı metodlar geliştirildi. Vaziyet planı için bir oyun kurgulandı. Gelecekte komşu olacak üyeler ölçekli bir arazi maketinin etrafında konut ve sosyal alanları yerleştirdiler, mekâna dair beklentilerini mekânsal araçları kullanarak birlikte tartıştılar. Tasarımcı ekip bu tartışmalarda, sorulduğunda teknik bilgilerini aktaran arabulucular olarak müdahilliklerini sınırlandırdılar. Benzer bir şekilde daire tiplerinin belirlenmesi için bir ev içi maket oyunu geliştirildi. Her bir kooperatif üyesi, ailesiyle bir mimar ve şehir plancısı ile baş başa bir seans geçirme imkanı buldu. Atölye, anket ve odak grup toplantıları ile birlikte, alınan kararları ve toplanan verileri sentezleyerek ve tasarım çıktılarını tekrar tekrar kooperatif üyelerine geri bildirim için sunarak ilerleyerek mimari projeyi tamamladı.
Düzce Umut Evleri, Fotoğraf: Evsizler Kooperatifi
Devamında 2016 yılında inşaat ruhsatı alındı. Türkiye’de hiç de alışılmadık bir şekilde, sağlıklı ve güvenli bir çevrede yaşamak için verilen bu uzun soluklu mücadelenin hakkını verecek bir “sağlıklı ve güvenli şantiye” organizasyonu kuruldu ve inşaatlar başladı. Kooperatifin kontrolünde, iş güvenliği ve işçi sağlığı önlemlerine azami dikkat ederek, kadın ve erkek üyelerinin ve Atölye gönüllülerinin de emeği ile inşaat alanı “açık şantiye” şeklinde hayata geçti. Bugüne kadar projenin finansmanı, kamu desteğinden mahrum bir şekilde tamamen öz kaynak ile sağlandı. Kooperatif üyeleri, uygun koşullardaki krediye erişim için mücadelelerini sürdürüyorlar.