22 Ekim-20 Kasım 2021 tarihlerinde İKSV tarafından düzenlenen 25. İstanbul Tiyatro Festivali’nin uluslararası konuklarından biri olan International Theater Amsterdam (ITA), 2021-2022 sezonunun ilk sahneden naklen yayınında Hanya Yanagihara’nın ünlü romanı A Little Life (Değersiz Hayat)’ın aynı adlı uyarlamasını sundu. Günümüzün üretken ve saygın tiyatro yönetmenlerinden biri olan Ivo van Hove’nin sahnelediği gösteriyi değerlendirdik
Yazı: Mehmet Kerem Özel
Ramsey Nasr, Jude performansını sergilerken, A Little Life oyunu, Amsterdam. Yönetmen: Ivo Van Hove, Fotoğraf: Jan Versweyveld
Sahnenin ortasında boş büyük bir alan. Zemini turuncu-kırmızı renkte. Alanın odağına yakın bir noktada beyaz ayaklı bir lavabo duruyor. Burası Jude’un alanı. Jude’un acı dolu geçmişi burada canlanıyor, ona acıları yaşatan bütün karakterler burada beliriyorlar. Jude, oyunun geçtiği şimdiki zamanda ise, dönüp dolaşıp tekrar tekrar önüne oturduğu lavabonun ayağına yaslanıyor ve kollarında kesikler açıyor. Kollarından akan kanlar zemine düşüyor; zeminin turuncu-kırmızı rengi Jude’un kanıyla yıkanmasından geliyor. Sahnedeki bu büyük boş alanın etrafında kalan dar uzun alanlar ise Jude’un şimdiki zamandaki dostlarının mekânları; geç yaşta evlatlık edinildiği evin mutfağı, mimarlık ofisi, ressam atölyesi, doktor muayenehanesi. Bütün bu mekânlar ortadaki boşluğu çevreliyorlar, aynı, bütün dostlarının Jude’u çevrelemeleri, sarmaları, ondaki yaralanmışlığı sezip onu sakınmaları gibi. Her biri; biri onun -ilerleyen zamanda- sevgilisi olarak, diğeri ona kırsalda bir ev inşa ederek, diğeri tablosunu yaparak, üniversiteden hocası onu evlatlık edinip bütün mirasını ona bırakarak acılı geçmişinin izlerini silmeye, onu sağaltmaya çalışıyorlar. Jude’a çocukluğu boyunca defalarca tecavüz edilmiş, çocuk fahişe olarak çalıştırılmış. Jude’un bedeni kadar ruhu da çok yara almış. Ve Jude bu ruhsal ve bedensel yaralarla ancak, kendi kendini yaralayarak, kendi bedeninde yaralar açarak başa çıkabileceğine inanmış, ikna etmiş kendisini.
Jude, Hanya Yanagihara’nın Türkçe’ye Değersiz bir Hayat olarak çevrilmiş, 2015 yılında yayınlandığında çok satanlar listesine ve Man Booker Ödülü adayları arasına girmiş 800 küsür sayfalık A Little Life adlı romanının protagonisti. Roman çok uzun bir zaman dilimine yayılmış olarak Jude ve arkadaşlarının 30’lu yaşların başında ve çoğunlukla New York’ta geçen hikâyesini şimdiki zamanda anlatıyor. Roman bir süre sonra Jude’a odaklanıyor ve Jude’un geçmişi, şimdiki zamanın içine yedirilerek okuyucuya aktarılıyor.
Romanı, günümüzün en üretken ve saygın tiyatro yönetmenlerinden Ivo van Hove, 20 yıldır başında olduğu International Theater Amsterdam (ITA) topluluğuyla 2018 yılında, birçok gösteride birlikte çalıştığı yazar-dramaturg Koen Tachelet’nin uyarlamasıyla sahneye taşımış. Ara dahil dört saatten uzun süren A Little Life 2021-22 sezonunda tekrar repertuara alınıp, Ekim’in ilk günlerinde Amsterdam’ın tarihi gösteri sanatları binalarından biri olan Carré Tiyatrosu’nda sahnelendi. Gösterimlerinden biri, ITA’nın geçtiğimiz sezon pandemi nedeniyle başlattığı sahneden naklen yayın programı ITALive’a devam etme kararı sayesinde, dünyanın her yerindeki tiyatro meraklılarının evlerine kadar ulaştı.
Maarten Heijmans ve Ramsey Nasr, A Little Life oyunundan, Fotoğraf: Jan Versweyveld
Benim açımdan, Ivo van Hove’nin gösterilerinin karşı konulmaz bir cazibesi var; onun anlatısı beni hikâyenin içine ilk beş on dakikada sokuveriyor. Belki mimarlık eğitimi almış olmamdan kaynaklanıyordur bilemiyorum; van Hove’nin gösterilerini biraz ünlü modernist mimar Mies van der Rohe’nin mimarlığına benzetiyorum. En ikonik ve bildik yapılarından biri olan Barselona Pavyonu’nu düşünün. Mekânlar birbirinin içine akar; bir mekândayken attığınız bir-iki adımla, fark etmeden bir bakmışsınız diğer bir mekana geçmişsinizdir. Bu akış her zaman devinduyumsal (kinestetik) da olmak zorunda değildir, her daim görsel olarak mevcuttur zaten.
Gerek fiziksel gerekse de çevrimiçi seyrettiğim neredeyse bütün van Hove gösterilerinde de benzer bir deneyim yaşıyorum; hikâye çok mekânlı ve çok karakterli olsa da, anlatı kompartımanlardan oluşmuyor, aksine, olaylar, durumlar ve karakterler müthiş bir kayganlıkla birbirlerinin içine girerek akıp ilerliyorlar.
Ivo van Hove’nin anlatılarının biçemini destekleyen en önemli öğelerden biri mekân tasarımı. Van Hove’nin hem iş hem hayat partneri olan Jan Versweyveld, bu gösteride örneğin, bir çok mekânı (ve zamanı) aralarında hiçbir sınır olmadan, sanki hepsi tek bir büyük mekânı, örneğin bir New York loft’unu oluşturuyormuş gibi bir arada, bütünsel olarak ele almış. Böylelikle mizansendeki akıcılığı desteklemiş.
A Little Life’in sahne tasarımının en kritik öğelerinden biri de sahnenin karşılıklı iki yanına konumlanmış sinemaskop boyutlu perdeler. Bunların üzerine gösteri boyunca kesintisiz olarak, yavaş bir hızda ilerleyen ve göz hizasından çekilmiş, New York’tan sokak, park, meydan görüntüleri yansıtılıyor. Bu görüntülerin her an karakterlerin arkasında akması, anlatının atmosferine girmemde önemli rol oynayan etkenlerden bir diğeriydi. Sahne üzerinde ve hareket halindeki kameramanların çektiği canlı yayını, gösterinin dramaturjisinin, estetiğinin ve anlamının bir parçasına dönüştürmekte usta isimlerden biri olan van Hove bu gösteride sahneden kaydedilen canlı yayınları iki yandaki sinemaskop perdelere değil, sahnenin çeşitli noktalarına yerleştirilmiş küçük monitörlere yansıtmayı tercih etmiş. Gösteriyi çevrimiçi izlediğim için bu monitörleri konumlarını tam olarak fark etmedim, ancak van Hove’nin bu sayede sahnenin karşılıklı iki tarafına konumlanan seyirciyi Jude’un yaşadığı ve sahnede -kelime anlamıyla da- bütün çıplaklığıyla aktarılan acılara belli bir mesafede tutmayı başardığını söyleyebilirim.
Ramsey Nasr, A Little Life oyunundan, Fotoğraf: Jan Versweyveld
800’ü aşan sayfa boyunca 30 yıllık bir zaman dilimine, üç farklı şehre ve bir çok mekâna yayılan olaylar barındıran ve başlangıcında dört karaktere eşit ağırlık verirken giderek tek bir protagonistin, Jude’un psikolojisine odaklanan bir romanı, bütününe sadık kalarak sahneye taşımak imkansız. Ve sadece Jude’un işkence ve istismarla geçen çocukluğundan, kendinden nefret ve güvensizliğe uzanan hikâyesini anlatmak bile öylesine ince bir denge gerektiriyor ki, mizansen ancak van Hove’nin yönetmenlik ustalığını konuşturmasıyla ajitasyondan, röntgencilikten veya melodramdan sıyrılıyor.
Van Hove’nin mizanseni öyle incelikler içeriyor ki, örneğin Jude’u baştaki tek bir kıyafet değişiminin ardından bütün oyun boyunca aynı beyaz gömlekle bıraktırıyor. Ancak Jude’un kollarını tekrar tekrar jiletlemesiyle beyaz gömleğin üzerindeki kırmızı lekelerin giderek artması Jude’un yaralarının her şeye rağmen hep orada, o bedende ve o ruhta kalmaya devam ettiğini imleyen basit ama çok etkili bir görüntüye dönüşmesini sağlıyor.
Van Hove’nin başarısında, yıllardır birlikte çalıştığı ITA’nın, istisnasız bütün oyuncularından çıkardığı doğal ve zorlamasız oyunculukların payı büyük. Jude rolüyle Hollanda’nın tiyatro ödülleri Louis d’Or’da En İyi Erkek Oyuncu Ödülü alan Ramsey Nasr başta olmak üzere, Jude’un sevgilisi Willem’i canlandıran Maarten Heijmans, üç tecavüzcüsünü adeta bir ölüm meleği gibi canlandıran Hans Kesting, sosyal görevliyi canlandıran Marieke Heebink ve diğer oyuncuların hepsi oyunculuk dersi veriyorlar.
A Little Life oyunundan, Fotoğraflar: Jan Versweyveld
Gösterinin atmosferinin kurulmasında, bir yaylı çalgılar dörtlüsü tarafından canlı icra edilen, Mahler’den Schubert’e tekinsiz melodilerin ve Eric Sleichim’in bu gösteri için yazdığı bestelerin etkisi de yadsınamaz. Dolayısıyla bütün öğeleriyle A Little Life, Ivo van Hove’nin ustalığını konuşturduğu yapıtlarından biri, her anlamda tatmin edici bir tiyatro şöleni.
ITA’nın 2021-2022 sezonunun ilk yarısında sahneden naklen yayınlayacağı diğer gösteriler; 7 Kasım’da son yılların adından çok söz ettiren genç yönetmenlerinden Avustralyalı Simon Stone’un yönettiği ITA yapımı Ibsen House, 27 Kasım’da Ivo van Hove’nin yönettiği ve başrolünde benzersiz Isabelle Huppert’in oynadığı Théâtre de l'Odéon yapımı Tennessee Williams’ın ünlü yapıtı Sırça Köşk ve 5 Aralık’ta Avrupa’nın sıradışı koreograflarından Alain Platel ve Frank van Laecke’nin yönettikleri NT Gent & Les Ballets C. de la B. yapımı Gardenia.