SALT Galata’nın ev sahipliği yaptığı, Amira Akbıyıkoğlu ile Farah Aksoy tarafından hazırlanan Ardışık programının dördüncü sergisi Belkıs Hanım ile Onur Efendi 23 Ocak’a kadar devam ediyor. Fatma Belkıs ve Onur Gökmen’in ressam Osman Hamdi Bey’den ilhamla sundukları sergilerinin mizahi doğasına, Hamdi Bey’in kaleminden kızı Leyla’ya yazılmış kurmaca mektuplarla eşlik ediyoruz
Yazı: Bihter Sabanoğlu
* Türkçe için aşağı kaydırabilirsiniz
Onur Gökmen ve Fatma Belkıs’ın Belkıs Hanım ile Onur Efendi sergisinden bir kare, 2021, Fotoğraf: Mustafa Hazneci, SALT
Paris, 65, Boulevard de Clichy
11 Juin 1889
Je viens de me réveiller d'un sommeil étrange et je prends ma plume pour t’écrire. Dans mon rêve, j’étais sur le pont d’un paquebot récemment parti de Sidon, et je fumais tout seul à côté des caisses dont la destination était mon musée. Tout d’un coup, un albatros sauvage a commencé à tournoyer au-dessus de ma tête. J’ai couru dans ma chambre, j’ai récupéré mon arbalète, et je ne sais pourquoi, je lui ai tiré dessus. Juste après, des nuages noirs se sont levés de l’Est et une tempête terrible a éclaté. Parmi les vagues montantes, il me semblait discerner des visages d’ouvriers ; de ceux qui m’avaient aidé à sortir les sarcophages des puits que nous avions creusés à Sidon. L’un d’eux m’a pointé du doigt et a dit : « Je me suis cassé la jambe en portant les cercueils maudits de cet homme. Je n’avais pas les moyens de me faire soigner donc me voilà dans cet état ! ». Il n’arrêtait pas de montrer sa jambe coupée au niveau du genou. L’obscurité de son visage ridé se fondait dans la blancheur de l’écume. Pendant que j’essayais de m’agripper aux barreaux de fer du pont, les caisses avaient déjà commencé à glisser une à une dans la mer. J’ai failli perdre la tête et j’ai sauté dans l’eau en les suivant. Tandis qu’en bas, dans la fosse sombre vers laquelle je n’osais regarder, des milliers de créatures se cachaient, j’ai réussi à m’accrocher à l’un des sarcophages. J’ai regardé autour de moi, de l’eau, de l’eau partout. J’étais seul, seul, tout seul sur la vaste, vaste mer. Mes caisses s’étaient éparpillées sur les eaux de la Méditerranée. Alors que je luttais pour rester en vie, j’ai remarqué une forme nébuleuse au loin. Un monstre marin, un Léviathan. Au fur et à mesure que la forme étrange s’est rapprochée de moi, je me suis rendu compte que c’était une baleine magnifique. Même si elle nageait vers moi en montrant ses dents acérées, je n’avais pas peur, au contraire, j’étais surpris d’avoir éprouvé un sentiment familier. J’en ai bientôt distingué la cause ; cet animal était Porphyre lui-même, la baleine qui, selon Procope, l’historien Byzantin, terrorisait Constantinople, donnait du fil à retordre aux pêcheurs et terrifiait tous les habitants de la ville sous le règne de Justinien. Eh bien, apparemment, elle était en vie depuis le sixième siècle et maintenant elle se tenait devant moi avec son regard méprisant. On dirait presqu’elle était en train de sourire, en regardant mes caisses qui nageaient déjà vers des rivages lointains. Elle s’est tellement approchée de moi qu’elle a failli me toucher le nez et m’a chuchoté : « Tu n’es pas le maître de la Méditerranée ! » Je me suis réveillé en hurlant dans une mare de sueur. Mon ami Jean-Léon était penché sur moi et me contemplait avec des yeux pleins d’inquiétude. Je lui ai dit que j’avais fait un petit cauchemar dans lequel, Leila, tu me coupais la tête…
***
Il est maintenant une heure du matin et je n’arrive pas à m’endormir, donc je reprends ma plume et je t’écris ma chère Leila. Ce soir, j’ai vu un spectacle merveilleux, un opéra : Ainsi Parlait Zarathoustra de Strauss. J’aurais tellement aimé que tu sois là, je ne peux m’empêcher de penser à combien tu dois t’ennuyer à Istanbul. Tu tomberais amoureux de la bibliothèque de JL. De retour à la maison, nous nous sommes d’ailleurs assis parmi ses livres pour fumer nos pipes. Un élève de JL a copié un tableau de Hayez lors d’un voyage à Venise. Dans le tableau, Mehmed le Conquérant, vêtu de blanc et allongé sur le lit, l’oriental parfait, l’incarnation de la paraisse et de la luxure, examinait l’image de Saint Jean-Baptiste que lui offrait Bellini. Tu connais l’histoire ; soi-disant, le sultan n’avait pas trouvé assez réaliste la tête coupée de Jean-Baptiste sur le plateau et avait fait décapiter vif un de ses esclaves afin de montrer à Bellini à quoi ressemblerait véritablement une tête coupée. JL m’a jeté le dessin sous le nez avec un plaisir sadique ou bien tout simplement il m’a paru ainsi. J’ai insisté sur le fait qu’il s’agissait d’un mythe fabriqué par les Européens. Nous nous sommes disputés, amicalement bien sûr, jusqu’à minuit. Mon ami, me disant qu’il s’inquiétait de mes cris de la nuit dernière, m’a inséré un livre dans les mains et m’a dit : « Lis quelques pages avant de dormir. Réfléchis-y un peu. Je te garantis que tu ne feras aucun cauchemar ce soir. » Il est censé contenir des connaissances qui servent à apaiser l’esprit.
Quand je me suis retrouvé enfin seul dans ma chambre, j’ai décidé d’être gentil avec JL et de suivre ses conseils, sinon tu sais bien que je n’ai aucun penchant pour ce genre de choses. Le livre s’intitulait Zend Avesta. Un homme du nom d’Anquétil-Duperron avait traduit la doctrine de Zarathoustra en français. Dans la préface, il était indiqué que cette écriture sainte était copiée sur du papier de linge de coton, passée dans une colle de riz. Dans un pays oriental où le soleil est brulant, ce vernis rendait le papier tellement luisant que les mots écrits dessus semblaient d’autant plus réels aux yeux des lecteurs. De plus, ce texte sacré était la plupart du temps écrit sur un fond doré. JL pensait que ces lignes calmeraient mes pensées et qu’elles éveilleraient en moi du respect pour ceux qui sont en réalité des simples divagations moralistes de Zarathoustra. Le texte fut utile mais d’une manière imprévisible ; dans mon esprit, le soleil de l’Est, les pages dorées, les tissus, le coton, le lin se sont mêlés, et du cœur de tout cela est née une femme, avec son ventre gonflé et sa robe jaune. Elle avait l’air d’une déesse qui n’allait pas accoucher d’un bébé mais de l’univers lui-même. Tout mon corps brûlait de la chaleur de cette couleur jaune. J’étais seul, tout seul sur la vaste mer dans mon rêve, et maintenant j’étais seul, tout seul, entouré de jaune. Du jaune, du jaune partout. Pendant que la femme me scrutait d’un air arrogant, elle écrasait quelque chose sous ses pieds. J’avais des fourmis dans les doigts…
Demain soir, je visiterai l’atelier de JL. Mais avant, je flânerai dans les galeries du musée du Louvre à la poursuite de ma femme rêvée. Il se peut que je la retrouve dans les coups de pinceau d’un autre peintre. J’entends les pas de JL s’approcher. Je pense qu’il a vu la lumière. Je n’ai pas envie de lui parler maintenant. Je ne désire penser qu’à cette femme. Je souffle la bougie. Bonne nuit Leila.
Ton père, Osman Hamdy
Onur Gökmen ve Fatma Belkıs, Biraz ordan biraz burdan, 2021, Fotoğraf: Mustafa Hazneci, SALT
Paris, 65, Boulevard de Clichy
20 Juin 1889
Ma très chère Leila,
Il y a presque vingt ans, à Bagdad, j’avais écrit dans une lettre adressée à mon père : “Je ne suis pas, moi, bien âgé, mais j’ai déjà bien voyagé.” A l’époque j’espérais vieillir tout en marchant. Maintenant, au contraire, je veux me reposer un peu, avec mes livres à mes pieds... Tu sais, je me suis promené dans les couloirs des musées pour rien. J’ai trouvé ma femme en jaune dans l’atelier de Jean-Léon Gérôme.
Je t’ai envoyé ma lettre précédente, et le lendemain, j’ai frappé à la porte de l’atelier de mon ami qui se retrouve sur la rue Bonaparte. JL que je venais de saluer ce matin-là en sortant de la maison, m’a accueilli avec une grande excitation ; c’était comme s’il ne m’avait pas vu depuis des années, il m’a pris par le bras, et, avec un livre dans la main, s’est mis à parler en faisant des gestes exagérés. J’ai à peine pu discerner la couverture du livre : Charles Diehl. Excursions archéologiques en Grèce. JL a pris son marque-page en cuir par le bout, a écarté le livre et me l’a mis sous le nez. « Lis attentivement ce paragraphe » il m’a dit, « Il parle de ton peuple. » J’ai grogné « Qui diable est donc mon peuple ? » en jetant un coup d’œil aux lignes qu’il pointait du doigt. Un archéologue du nom de Diehl parlait des statues de Tanagra découvertes dans un village en Grèce, et pour une raison obscure, il les comparait aux femmes Turques. Soi-disant, les cimetières des Grecs anciens ne se différenciaient pas des cimetières pittoresques et ombragés des Turcs. Comme il n’est pas surprenant, dans le grand cimetière de Scutari, d’écouter les rossignols chanter gaiement sur des cyprès qui s’étagent au-dessus du Bosphore, ou de voir les robes chatoyantes des femmes turques qui mettent parmi la blancheur et la froideur des tombes une note joyeuse, de même, selon Diehl, il est rare de voir une touche mélancolique dans les cimetières Grecs. Il prétend que toutes les deux sociétés sont en paix avec la notion de la mort. Je ne le suis pas. Je sais que tout se termine ici, dans ce monde. Je ne veux rien voir en rapport avec la mort autour de moi. Sauf mes sarcophages.
J’ai longuement examiné les esquisses des statuettes. Avec leur himation flottant, leurs attitudes où l’on ne discernait nulle trace d’affection, ces femmes étaient d’une telle élégance ! Que de la désinvolture, que de l’enjouement ! Des femmes dont l’existence n’étaient pas absorbée par les bals ; des femmes simples, naturelles, honnêtes, des femmes qui, pour te dire la vérité Leila, me font penser à toi… En dessous de sa tunique descendant par vagues sur ses pieds, sa jambe agile s’apprêtait à bouger, mais vers où ? Se préparait-elle à accueillir tendrement son mari ? Ou bien, était-elle sur le point de courir vers son Daphnis qui l’attendait au bord du lac ? J’étais tellement absorbé par les dessins des femmes mystérieuses de Tanagra que j’ai à peine remarqué la statue sur laquelle JL appliquait ses retouches. Je me suis dirigé lentement vers elle. En s’inspirant des statuettes qui ne mesuraient que quelques centimètres, mon ami avait créé cette femme gigantesque, nue et fière. Mon regard s’est d’abord glissé vers sa poitrine, puis sur ses jambes musclées, et puis, encore plus bas. « Rustique beauté, tu sens bons les foins, la chair et l’été…Tes seins en avant, tes mollets farauds... » Était-il possible de ne pas penser à Verlaine en la contemplant ? Ses pieds potelés étaient en train d’écraser quelque chose, comme la femme de mon rêve. Je me suis penché pour voir ce dont il s’agissait. La femme de JL était assise sur un tas de terre, et à côté d’elle, mon ami avait planté une pelle et deux statuettes qui attendaient d’être déterrées à ses pieds. JL avait déjà commencé à relater l’histoire de sa femme de Tanagra mais ses paroles ont peu à peu ralenti, la statue devant mes yeux s’est doucement effacée pour enfin s’évaporer et laisser sa place au fantôme de la femme en jaune, qui avait pris naissance aux pages de Zend Avesta ; elle s’est installée non sur le tas de terre devant moi mais sur un autel décoré de faïences bleus. Elle ne me regardait plus. Elle regardait l’horizon, contemplait l’avenir de l’être dans son ventre, sa progéniture.
Je me mets en route demain pour İstanbul Leila, avec cette femme qui s’est emparée de mon esprit. Je me reposerai un peu et la laisser prendre forme. Je ne sais point quand je retrouverai le courage de la transmettre sur toile. Qui sait, peut-être que je te demanderai de poser pour moi !
Ton père, Osman Hamdy
Onur Gökmen ve Fatma Belkıs, Belkıs Hanım ile Onur Efendi, SALT Galata, Kasım 2021, Fotoğraf: Mustafa Hazneci, SALT
Paris, 65, Boulevard de Clichy
11 Haziran 1889
Pek sevgili kızım Leila,
Tekinsiz bir uykudan henüz uyandım ve sana yazmak için kalemime sarıldım. Rüyamda Sidon’dan yola çıkan geminin güvertesinde, müzeme getirtmek üzere yüklettiğim sandıkların yanı başında sigaramı tüttürüyordum. Birden tepemde vahşi bir albatros belirdi. Kamarama koşup oklu tüfeğimi aldım ve neden bilmiyorum, onu vurdum. Bunun üzerine birden doğudan kara bulutlar yükseldi ve şiddetli bir fırtına koptu. Kabaran dalgaların arasında, Sidon’da kazdığımız kuyulardan lahitleri çıkarmama yardım eden işçilerin yüzleri belirdi. Aralarından biri beni parmağıyla işaret ederek “Bu adamın lanetli tabutlarını taşırken ayağım kırıldı. Tedavi olacak para bulamadığımdan işte bu hale geldim” dedi. Dizinden aşağısı kesilmiş bacağını gösterip duruyordu. Kırışık yüzünün esmerliği köpüklerin beyazlığına karışıyordu. Ben güvertenin demirlerine asılmaya çalışırken sandıklar çoktan birer birer denize dökülmeye başlamıştı. Aklımı kaçırıyorum sandım, peşlerinden suya atladım. Aşağıda, bakmaya cesaret edemediğim karanlık çukurda binlerce yaratık kaynarken tabutlardan birine tutunmayı başardım. Çevreme bakındım, her yerde su, su, yalnızca su vardı, uçsuz bucaksız denizin ortasında yalnız, yapayalnızdım. Sandıklarım Akdeniz sularının dört bir yanına dağılmıştı. Hayatta kalmaya çabalarken uzakta müphem bir suretin ayırdına vardım, bir deniz canavarı, bir Leviathan. Yanıma yaklaştıkça anladım; bu muhteşem bir balinaydı. O, dişlerini göstere göstere bana doğru yüzerken bile korkmadım, aksine tanıdık bir hisse kapıldım. Sebebini kısa sürede çözdüm, bu hayvan Bizanslı tarihçi Procopius’un bahsettiği, imparator Jüstinyen’in zamanında İstanbul’a musallat olan, balıkçılara kök söktüren, halkı dehşete düşüren Porphyrius’un ta kendisiydi. Demek altıncı yüzyıldan beri hayattaydı, şimdi karşıma dikilmiş alaycı bir tavırla beni süzüyordu. Bir kısmı çoktan uzak kıyılara doğru yol almış sandıklarıma bakarak gülüyordu sanki. Burnumun ucuna kadar yaklaştı ve fısıldadı: “Akdeniz’in hâkimi sen değilsin”! Ter içinde kendi çığlıma uyandım. Arkadaşım Jean-Léon üzerime eğilmiş endişeli gözlerle bana bakıyordu. Ona bir kâbus gördüğümü ve rüyamda, Leila, bizzat senin uzun ince bir kılıçla başımı kestiğini söyledim...
***
Saat sabahın biri, uyku tutmayınca yine kalemi elime aldım sevgili Leila. Bu akşam muhteşem bir opera izledim. Strauss’un Böyle Buyurdu Zerdüşt’ü. Keşke sen de burada olsaydın, İstanbul’da ne çok sıkılıyorsundur! JL’nin kütüphanesine de hayran kalırdın. Garnier’den eve döndüğümüzde kitaplarının arasında oturup biraz pipo içtik. JL’nin bir öğrencisi Venedik seyahati sırasında Hayez’in bir tablosunu kopyalamış. Resimde, bünyesinde şehvet ve tembelliğin vücut bulduğu o kusursuz doğulu Fatih Sultan Mehmet, beyazlar içinde yatağa uzanmış, Bellini’nin kendisine sunduğu Vaftizci Yahya tablosunu inceliyordu. Bu masalı bilirsin, hükümdar, Yahya’nın tepsi üstündeki kesik başını gerçekçi bulmamış da kölelerinden birinin kafasını vurdurarak bir kesik baş esasında nasıl olur Bellini’ye göstermişmiş. JL sadistçe bir zevkle resmi burnuma soktu ya da bana öyle geldi. Bunun Batı’nın bir uydurması olduğu konusunda ısrar ettim. Gece yarısına kadar dostça atıştık. Arkadaşım geçen geceki bağrışlarım konusunda endişelendiğini söyleyerek elime uykuya dalmadan önce okumam için bir kitap tutuşturdu. “Birkaç sayfa oku, biraz da üzerine kafa yor, bu gece kâbus görmeyeceğini garanti ederim” dedi. Güya içinde insana huzur veren birtakım bilgiler varmış. Odama kapanınca JL’yi kırmamak için tavsiyesine bir göz atayım dedim yoksa bilirsin, böyle konulara meylim yoktur. Kitap Zend-i Avesta diye bir şeydi. Anquétil-Duperron adında bir adam Zerdüşt öğretisini Fransızcaya çevirmiş. Önsözde yazdığına göre bu kutsal metin, pamuk ve ketenden üretilen kağıtlara yazılarak pirinç tutkalına batırılırmış. Bu işlem kâğıdı öyle parlatırmış ki güneşin cayır cayır yaktığı bir Doğu ülkesinde o kâğıda yazılan kelimeler gözlere daha gerçek görünürmüş. Üstelik kimi zaman bu kutsal yazıların zemini altın yaldızla döşenirmiş. JL bu satırları dinginlikle okuyarak Zerdüşt’ün ahlaki ahkam kesmelerine paye vereceğimi düşündü. Önerisi onun öngöremediği bir şekilde işe yaradı ama; zihnimde Doğu’nun güneşi, yaldızlarla süslenmiş ışıklı sayfalar, pamuklu kumaşlar birbirine girdi, hepsinin ortasından bir kadın doğdu, şişmiş karnı, sapsarı elbisesiyle bir çocuğa değil evrenin tamamına hayat verecekmiş gibi duran, gözlerini bana dikmiş bir tanrıça. Tüm vücudumu sarının sıcaklığı kapladı. Rüyamda nasıl suyun ortasında bir başıma kaldıysam şimdi de sarının ortasında bir başımaydım; her yerde sarı, sarı, yalnızca sarı vardı. Kadın küçümseyen ifadesiyle beni süzerken ayağının altında bir şeyler eziyordu. Parmaklarım uyuştu…
Yarın akşam Jean-Léon’un atölyesini ziyaret edeceğim. Ama öncesinde hayalimde beliren sarılı kadının peşinde Louvre Müzesi’ni gezeceğim. Belki başka ressamların fırçalarında izini bulurum. JL’nin ayak seslerini duyuyorum. Işığı gördü sanırım. Şu an canım konuşmak istemiyor. Yalnız o kadını düşünmek istiyorum. Mumu söndürüyorum. İyi geceler Leila.
Baban Osman Hamdy
Fatma Belkıs ve Onur Gökmen’in 2021 tarihli Alakadar videosundan kareler (Sanatçıların izniyle)
Paris, 65, Boulevard de Clichy
20 Haziran 1889
Pek sevgili Leila,
Yirmi küsur yıl önce Bağdat’tan babama yazarken ona genç yaşımda çok seyahat ettiğimi, yürüye yürüye yaşlanmak istediğimi söylemiştim. Oysa şimdi biraz durma arzusundayım, ayağımın dibinde kitaplarım... Biliyor musun Paris müzelerini boşuna gezmişim. Sarılı kadınımı Jean-Léon Gérôme’un atölyesinde buldum.
Sana gönderdiğim mektubun ertesi günü arkadaşımın Bonaparte Sokağı’ndaki atölyesinin kapısını çaldım. Daha sabah evden çıkarken selamladığım JL sanki beni yıllardır görmemiş gibi heyecanla koluma girdi, elinde tuttuğu kitabı sallayarak abartılı el kol hareketleriyle bir şeyler anlatmaya girişti. Kapağı zar zor seçebildim: Charles Diehl, Yunanistan’da Arkeoloji Gezileri. Deri ayracını ucundan tutup kitabı araladı, burnuma soktu: “Bak burayı özellikle oku” dedi, “sizinkilerden bahsediyor.” “Sizinkiler de kim?” diye içimden söylenerek parmağıyla işaret ettiği yere göz attım. Diehl adındaki arkeolog Yunanistan’ın bir köyünde bulunan Tanagra heykellerini tasvir ediyor, onları her ne hikmetse Türk kadınlarına benzetiyordu. Antik Yunan mezarlıkları, Türklerin gölgeli ve pitoresk kabristanlarından farklı değilmiş. Nasıl ki Karacaahmet Mezarlığı’nda Boğaz’a dek sıralanan serviler üzerinde neşeyle şakıyan bülbülleri dinlemek ve Türk kadınlarının soğuk mezar taşları arasına tatlı bir sıcaklık yayan rengarenk elbiselerini fark etmek olağansa, aynı şekilde Yunan mezarlıklarında melankolik düşüncelere rastlamamak olağan imiş. İki topluluk da ölümle barışıkmış. Ben hiç değilim. Her şeyin bu dünyada biteceğini biliyorum. Etrafımda ölüme ait bir şey görmek istemiyorum. Lahitlerim hariç.
Heykellerin eskizlerine uzun uzun baktım. Uçuşan elbiseleri, gündelik halleriyle gösterişsiz, telaşsız bu kadınlar gerçekten ne kadar zarifti! Benlikleri balodan baloya koşmak derdiyle esir alınmamış, aslını istersen Leila, bana seni hatırlatan, sade, doğal, dürüst kadınlar… Dalga dalga aşağı inen tuniğinin altında Tanagralı kadının çevik bacağı acaba nereye doğru hareket etmeye hazırlanıyordu? Eve varmak üzere olan kocasını şefkatle karşılamak için hazırlık mı yapıyordu? Yoksa bir göl kenarında kendisini bekleyen Daphnis’ine kavuşmak için koşmaya mı niyetleniyordu? Tanagra’nın gizemli kadınlarını incelemeye öylesine dalmışım ki JL’in üzerinde son rötuşlarını yapmakta olduğu heykeli zor fark ettim. Yavaş yavaş yanına yürüdüm. Birkaç santimlik Tanagra heykellerinden ilhamla o görkemli, çıplak ve mağrur kadını yaratmıştı. Gözlerim önce göğsüne, sonra güçlü bacaklarına oradan da daha aşağılara kaydı. “Saman, et ve yaz kokan köylü güzeli…dik göğüslerin, kibirli baldırların...” Onu incelerken Verlaine’in akla gelmemesi mümkün müydü? Kaslı bacakların ucundaki tombul ayaklar aynı hayalimdeki kadın gibi bir şeyleri ezmekle meşguldü. Eğilip baktım. JL’nin kadını bir toprak birikintisinin üzerinde oturuyordu. Arkadaşım onun ayaklarının dibine bir kürek koymuştu, bir de topraktan çıkarılmayı bekleyen iki küçük heykel. JL kendi Tanagra kadınının öyküsünü anlatmaya başlamıştı bile. Fakat ağzından çıkan kelimeler yavaşladı, gözlerimin önündeki heykel gitgide bulanıklaştı, en sonunda buharlaştı, sarılar içinde bir kadın tayfı yeniden Zend-i Avesta’nın sayfalarından fırladı, önümde duran toprağın değil ama çinilerle bezenmiş bir mihrabın üzerine yerleşti. Artık bana değil, ufka bakıyordu; ve karnından devam edecek soyun geleceğine.
Zihnimi ele geçiren bu kadınla beraber yarın İstanbul’a doğru yola çıkıyorum Leila. Biraz dinlenecek, onun iyice şekil almasını bekleyeceğim. Bilmiyorum onu ne zaman tuvale dökecek cesarete erişirim. Kim bilir, belki de senden bana modellik yapmanı isterim.
Baban Osman Hamdy